पदम केसी,
जाजरकोट । नेपालका ऐतिहासिक स्थलहरू मध्ये एक, जाजरकोट दरबार, आजकल संकटको सामना गर्दैछ । कर्णाली प्रदेशको जाजरकोट जिल्लामा स्थित यो ऐतिहासिक दरबार, नेपाली इतिहास र संस्कृति समेटिएको एउटा अमूल्य धरोहर हाे। यहाँका स्थानीयहरु, पर्यटकहरू र इतिहास प्रेमीहरूले यसलाई ‘संस्कृतिको गहना’को रूपमा मान्ने गर्छन् । तर आज, यसको संरचना बिग्रिएको छ, र संरक्षणका लागि आवश्यक कदमहरू नचाल्दा यो धरोहर संकटमा परेको छ । विशेष गरी विसं १९९० र २०८० सालमा आएका भुकम्पहरूले दरबारको संरचनालाई झन नष्ट गरेका छन । अब यस ऐतिहासिक धरोहरको अस्तित्व बचाउन समयमै कदम चाल्न नसकेमा यो दुर्लभ धरोहर लोप हुने जोखिममा छ ।
जाजरकोट दरबारको ऐतिहासिक महत्त्व
जाजरकोट दरबारको इतिहास सन् १५औं शताब्दीको बीचमा पुग्दछ । यस दरबारले जाजरकोटको शाही परिवारका सदस्यहरूको आवासका रूपमा कार्य गरेको थियो र यहाँका राजा र रानीहरूले यो दरबारलाई शासकीय क्रियाकलापहरूको केन्द्र बनाएका थिए । ऐतिहासिक रूपमा, यो दरबार एक प्रमुख शाही निवास मात्र होइन, बरु यहाँका सांस्कृतिक, धार्मिक र सामाजिक क्रियाकलापहरूको अड्डा पनि बन्यो ।
जाजरकोट दरबारको वास्तुकला अत्यन्तै परिष्कृत थियो । यहाँको ढल्कीको काम, कलात्मक काठका निर्माणहरू, र महलहरूको संरचना तत्कालीन नेपाली कला र शिल्पको उत्कृष्ट उदाहरण थियो । यस दरबारमा शाही परिवारका सदस्यहरूको आवास स्थान मात्र थिएन, साथै यहाँका धार्मिक अनुष्ठान र सांस्कृतिक उत्सवहरू पनि मनाइन्थे ।
तर, पछिल्लो समयमा भूकम्प र अन्य प्राकृतिक प्रकोपले यसको संरचनामा ठूलो क्षति पुर्याएको छ र यो ऐतिहासिक धरोहर अचेल जर्जर अवस्थामा पुगेको छ ।
भूकम्पको विनाश
जाजरकोट दरबारको संरक्षण र अस्तित्वको संकटको मुख्य कारण भनेको नेपालमा गएको भुकम्पहरू हुन । विसं १९९० सालको भूकम्पले जाजरकोट दरबारको संरचनामा ठूलो क्षति पुर्याएको थियो । त्यस समयमा, दरबारका केही महत्त्वपूर्ण भागहरूमा ठूलो दरार परे, जसले यसको संरचना कमजोर बनाएको थियो । तर, त्यो भूकम्पको क्षति मात्र होइन, विसं २०८० सालको कार्तिक १७ गते गएको भूकम्पले यो ऐतिहासिक दरबारलाई थप ठूलो क्षति पुर्यायो । यस भूकम्पले दरबारको छत, भित्ताहरू र अन्य महत्वपूर्ण संरचनाहरूलाई ध्वस्त बनायो । यसले दरबारका महत्त्वपूर्ण भाग – जस्तै, राजा कक्ष र रानी महललाई पूर्ण रूपमा नष्ट गरेको छ । अब, दरबारका थुप्रै भागहरू खण्डहरमा परिणत भइसकेका छन् । यसका अलावा, मलबा र अतिक्रमणले यसको स्थिति झन कठिन बनाएको छ ।
संरक्षण र पुनर्निर्माणका प्रयासहरू
नेपालका विभिन्न ऐतिहासिक धरोहरहरूको जस्तै, जाजरकोट दरबारको संरक्षणको प्रयास पनि सरकारी र गैर–सरकारी क्षेत्रबाट भइरहेका छन् । संस्कृति मन्त्रालय र स्थानीय प्रशासनले यस दरबारको संरक्षणका लागि विभिन्न योजना तयार गरेका छन्। यद्यपि, बजेट र प्राविधिक स्रोतको कमीका कारण, यी योजनाहरू कार्यान्वयनमा ढिलाइ भएको छ ।
हालै, स्थानिय तह र सरकारले जाजरकोट दरबारलाई ऐतिहासिक धरोहरको रूपमा चिन्हित गर्दै यसका संरक्षणका लागि पहल गरेको छ । तर, स्थानीय सरकारले उचित बजेट र स्रोतको अभावमा यो परियोजना अघि बढाउन असमर्थ देखिएको छ । यसका कारण, जाजरकोट दरबारको पुनःनिर्माण र संरक्षणका लागि ठूलो पहलको आवश्यकता देखिएको छ ।
स्थानीय समुदायको चिन्ता
जाजरकोट दरबारको नष्ट हुँदै गएको अवस्थामा स्थानीय समुदाय पनि चिन्तित छन्। जाजरकोटको ऐतिहासिक र सांस्कृतिक पहिचानको हिस्सा भएको यो दरबार, स्थानीय समाजका लागि मात्र एक ऐतिहासिक स्थल होइन, यसका साथमा विभिन्न सांस्कृतिक र धार्मिक गतिविधिहरू पनि सम्पन्न हुने स्थल थियो । दरबारमा आयोजित मेलाहरू, सांस्कृतिक कार्यक्रमहरू र धार्मिक अनुष्ठानहरूले समुदायलाई एकजुट बनाउने भूमिका खेल्थे ।
तर आज, यसको जर्जर अवस्था र संरचनात्मक समस्याले सांस्कृतिक क्रियाकलापहरूमा अवरोध पुर्याएको छ । यहाँका स्थानीय नागरिकहरूले भनेका छन, हामी सबै मिलेर यस दरबारको पुनः निर्माणका लागि समर्पित छौं । यसको संरक्षणले हाम्रो सांस्कृतिक र सामाजिक जीवनलाई नयाँ दिशा दिन सक्छन् ।
भविष्यमा के हुन सक्छ?
जाजरकोट दरबारको भविष्य भनेको यसको संरक्षण र पुनःनिर्माणमा निर्भर छ । यदि सरकार, स्थानीय प्रशासन, र नागरिक समाजले एकजुट भएर यसका लागि ठोस कदम चाल्न सक्छ भने, यो ऐतिहासिक स्थल पुनः जीवन्त बन्न सक्छन् । जाजरकोट दरबारको पुनः निर्माणले केवल ऐतिहासिक धरोहरको संरक्षण मात्र होइन, स्थानीय समुदायको आर्थिक र सांस्कृतिक उत्थानमा पनि महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याउन सक्छ ।
पर्यटन उद्योगमा जाजरकोटको योगदानलाई परिभाषित गर्न सकिन्छ । जाजरकोट दरबारको पुनः निर्माणले यहाँको पर्यटनको स्तरमा वृद्धि गर्न सक्छ, जसले स्थानीय अर्थतन्त्रलाई सुदृढ बनाउन मद्दत पुर्याउनेछ । साथै, यसले नेपालका अन्य ऐतिहासिक र सांस्कृतिक धरोहरहरूको संरक्षणमा पनि प्रेरणा दिनेछ ।
संरक्षणको आवश्यकता
जाजरकोट दरबारको संरक्षण र पुनःनिर्माणका लागि एकताबद्ध प्रयासको आवश्यकता छ । यो ऐतिहासिक धरोहर केवल स्थानीयहरुको मात्र धरोहर नभई नेपालको ऐतिहासिक र सांस्कृतिक सम्पत्ति हो । जाजरकोट दरबारको पुनः निर्माणले न केवल ऐतिहासिक दृष्टिकोणलाई बल पुर्याउनेछ, बरु यो नेपालको सांस्कृतिक र सामाजिक उत्थानका लागि पनि ठूलो कदम हुनेछ ।
सरकार र स्थानीय प्रशासनले यस परियोजनामा आवश्यक बजेट र प्राविधिक सहयोग उपलब्ध गराए भने, जाजरकोट दरबार न केवल यसको पुराना गौरवमा फर्कनेछ, बरु नेपालका अन्य ऐतिहासिक धरोहरहरूको संरक्षणमा पनि नयाँ दिशा प्रदान गर्नेछ । यस ऐतिहासिक धरोहरको पुनइः निर्माणमा अनगिन्ती सम्भावनाहरू छन्, र यसलाई बचाउनका लागि सबैको संयुक्त प्रयास आवश्यक छ ।